Balıkesir Anadolu’nun kuzeybatısındadır. Büyük bir kısmı Güney Marmara’da yer almakla birlikte, hem Marmara hem de Ege Bölgesi’nde toprakları bulunmaktadır. Doğuda Bursa, Kütahya; güneyde İzmir, Manisa; batıda Ege Denizi, Çanakkale ve kuzeyde Marmara Denizi ile çevrilidir. Çanakkale ile birlikte Marmara ve Ege Bölgeleri arasında konumlanan TR22 Güney Marmara Bölgesi’ni oluşturur.
İlin izdüşüm yüzölçümü (*) 14456 km2, olup 39 06" ve 40 39" kuzey enlemleri ile, 26 39" ve 28 58" doğu boylamları arasında yer almaktadır. İlin kuzey yöndeki en uç noktası güneydekine 175 kilometre, doğu yöndeki en uç noktası batıdakine 210 kilometre uzaklıktadır. İl merkezinin rakımı 130 metredir.
İki denize de kıyısı olan Balıkesir kıyı turizmi, tarih ve kültür turizmi, termal turizm ve eko-turizm bakımından pek çok potansiyeli barındırmaktadır. 290,5 km’lik kıyı bandının 115,5 km’si Ege Denizi’nde, 175 km’si Marmara Denizi’ndedir. Ege Denizi’ndeki kıyıları (Ayvalık: 54 km, Gömeç: 17.5 km, Burhaniye: 12 km, Edremit: 32 km); Marmara Denizi’ndeki kıyıları ise (Gönen: 8 km, Erdek: 34.75 km, Marmara:72.5 km, Bandırma: 60 km)’dir.
Balıkesir’in, Ege Denizi’nde Ayvalık Adaları olarak bilinen 22 adası, Marmara Denizi’nde de Marmara Adaları olarak bilinen adaları vardır. Marmara İlçesi sınırları içinde; Marmara, Türkeli (Avşa), Etkinlik ve Paşalimanı adaları; Ayvalık İlçesi sınırları içinde de Alibey (Cunda), Hasır, Küçük ve Büyük Maden adaları yer alır. Ayrıca Ayvalık’taki Şeytan Sofrası ve Erdek ilçesi sınırlarındaki Kapıdağ Adası çiftli tombolo ile karaya bağlanarak birer yarımadaya dönüşmüş durumdadır. Alibey ve Patrik adaları da tombolo ile birleşerek bugün Alibey adası olarak anılan önemli bir doğa güzelliğini oluşturmaktadır.
Balıkesir’in fazla engebeli olmayan toprakları büyük ölçüde dalgalı düzlüklerden oluşur. Güneydoğu ve güneybatı kesimleri daha dağlıktır, ancak 2000 metreye ulaşmaz. Güneydoğusundaki Alaçam 1652 m, Ulus 1769 m, Güney batısındaki Kaz dağlarının il sınırları içinde kalan bölümündeki Karataş tepesi 1774 metredir.
Ovalar il alanı içinde daha az yer tutar. Bitkisel üretim açısından büyük önem taşıyan bu alçak düzlüklerden başlıcaları Balıkesir, Manyas, Gönen, Edremit, Sındırgı ve Bigadiç ovalarıdır. Çok verimli olan bu ovaların denizden yükseklikleri 10 – 220 m. arasındadır.
Balıkesir topraklarından çıkan sular hem Ege Denizi’ne, hem de Marmara Denizi’ne dökülür. Bunlardan en önemlileri Edremit Körfezi’nde Ege Denizi’ne dökülen Havran Çayı ve Marmara Denizine dökülen Gönen Çayı ile Susurluk Çayı’dır. Koca Çay, Simav Çayı, Atnos Çayı, Üzümcü Çayı ve Kille Deresi ildeki diğer akarsulardır.
Balıkesir’deki başlıca doğal göl, bazı kaynaklarda Kuş Gölü adıyla geçen Manyas Gölü’dür. Yapay göller ise Gönen, İkizcetepeler, Çaygören ve Sarıbeyler baraj gölleridir.
İlin toplam yüzölçümü (Göller Dâhil) 1.447.300 hektar olup, bunun 431.129 hektarı tarım alanı (% 29,8), 81.006 hektarı ise çayır mera (% 5,60) alanıdır. Ormanlar, ilin topraklarının % 47’sini kaplamaktadır.
Balıkesir Arazilerinin Niteliklerine Göre Dağılımı aşağıdaki tabloda yer almaktadır.
Güney Marmara Bölgesi, hinterlandındaki ulaşım argümanlarının yönetiminde önemli bir role sahiptir. Trakya’yı Anadolu’ya bağlayan uluslararası kara yolları olan Avrasya Ulaştırma Bağlantılarının ve Ekonomik İşbirliği Ulaşım Ağının, Karadeniz ile Ege Denizi’ni bağlayan uluslararası deniz yollarının, Marmara Bölgesi’ni Ege ve İç Anadolu Bölgelerine bağlayan kara, demir ve hava yollarının geçtiği Bölge, önemli turizm, ticaret ve sanayi merkezlerini de birbirine bağlamaktadır.
Bölgede ve civarında önemli turizm merkezlerinin bulunması, bölgenin ulaşım konusunda önemini arttırmaktadır. İstanbul ile başlayıp, Gelibolu Yarımadasından güneye doğru devam eden ve Edremit Körfezi ile İzmir’e bağlanan, oradan da Akdeniz’e doğru devam eden kıyı şeridinde yer alan doğa ve tarih turizminin önemli merkezleri kara ulaşımının gelişmesini sağlamıştır.
(*) İzdüşüm Alanı: Arazideki yükseklikler ve çukurluklar dikkate alınmadan yapılan yüzölçümü hesaplaması. Bir yerin gerçek alanı ile izdüşüm alanı arasındaki fark fazla ise o yer engebeli ve dağlıktır. Gerçek alan ile izdüşüm alan arasındaki fark az ise o yer, yerşekilleri bakımından sade bir yapıya sahiptir.
Yerleşim ve Çevre
Osmanlı Devleti döneminde, özellikle 17. ve 18. yüzyıllarda Balıkesir önemli bir üretim ve ticaret kentidir. 1912 yılında hizmete alınan Bandırma - İzmir demiryolu ile kent İzmir ve İstanbul ile entegre hale gelmiş ve bu durum kentin ekonomisinin canlanmasını sağlamıştır.
Halihazırda kent merkezinin en önemli akslarından biri olan Milli Kuvvetler Caddesi ise 1916 yılında açılmıştır. Bu caddenin açılması sırasında da birçok kentsel yenileme çalışması yapılmıştır.
Cumhuriyet sonrasında Balıkesir’in büyümesi ve yeniden kent niteliğine ulaşmasındaki önemli bir etken, askeri kolordu merkezi olarak seçilmesidir. Bunun yanısıra Marmara ve Ege bölgelerini bağlayan kara ve demir yolları üzerinde durak noktası olması, kentin gelişmesini destekleyen önemli etken olmuştur.
Kent 1950’lere dek yağ lekesinin dağılmasını andıran bir biçimde ilk yerleşim çekirdeğine bağlı olarak büyümüştür. XIX. Yüzyıl sonuna dek, batı ve güneybatı yönleriyle büyüyen kent, bu alanda konutların eğim sınırına dayanmasıyla birlikte 1900lerin başında kuzeye doğru yayılmaya başlamıştır. Cumhuriyet dönemine değin, kentin çarşısı Anafartalar Caddesi boyunca yer alıyordu. Cumhuriyet sonrasındaki gelişme bu çekirdekten bağımsız olmamış, kent merkezi Anafartalar Caddesi’ni kesen yollar boyunca kuzeye doğru yayılmıştır.
1940’larda hükümet konağının yeri değiştirilmiştir vemerkezin güneye Vasıf Çınar Caddesine doğru genişlemesine neden olmuştur. Balıkesir Parkı da bu dönemlerde dizayn edilmeye başlamıştır. 03 Ağustos 1950 akşam saatlerinde Balıkesir’ de meydana gelen büyük yangın, Balıkesir kent merkezindeki tüm dükkânları ve çevresindeki mahalleleri içine almış ve Balıkesir’in büyük kısmının yanmasına neden olmuştur. Yangın postaneye kadar ilerleyerek çok geniş bir alana yayılmış ve saatlerce kontrol altına alınamamıştır. Onlarca kişi ölmüş, binden fazla ev yanmış ve Balıkesir halkı aylarca ekonomik zorluk çekmiştir.
Yangının çıkış sebebi ilginçtir: Yangın bir tuhafiyeci dükkânındaki çıtpıtların farelerce kemirilmesiyle ortaya çıkan kıvılcımın elektrik kontağını etkilemesiyle meydana gelmiştir. Yangın sonrasında Yeni Çarşı adıyla modern belediye çarşısı yapılmış ve merkez yeniden düzenlenmiştir.
Cumhuriyet dönemindeki planlama çalışmalarına bakıldığında ilk olarak 1944 yılında yürürlüğe giren Egli Planı dikkat çekmektedir. Planda düzenli yapı adalarının oluşturulmaya çalışıldığı görülmektedir. Plan açıklama raporunda, kentsel gelişimin kuzey ve doğu yönlerinde olması gerektiği vurgulanmış, kentin özellikle demiryolu güzergahı üzerinde bulunması nedeniyle gelişime uygun bir bölgede bulunduğu belirtilmiştir.
1950’de kent merkezi tekrar inşa edilen Balıkesir kenti, 1950’ li yıllarda Bulgaristan’dan gelen muhacırlara Gaziosmanpaşa Mahallesi ve Plevne Mahallesi kurulmasıyla tekrar hareketlenmiştir. Şehir böylece güneydoğuya doğru büyümeye devam etmiştir. Köylerden kente göç eden insanlar ise, daha çok Çay deresinin kuzeyindeki Oruçgazi ve Kayabey Mahallelerinin yukarılarını oluşturmuşlar ve böylelikle bir taraftan da kuzeye doğru şehir yayılmıştır.1960’lardan sonra kentin çevresindeki ucuz alanlarda taşralaşma başlamıştır.
Kuzeyde Tepebaşı ve Maltepe, güneyde Dinkçiler ve Plevne mahallelerinin bir bölümü, doğuda ise Gümüşçeşme ve Gündoğan mahalleleri başlıca taşra alanlarıdır. Sanayi bölgesine yakınlığı nedeniyle, Gündoğan mahallesi hızlı bir gelişme yaşamıştır. Kentin içinden geçen Bursa-İzmir, karayolu ve yakın çevresi üst gelir gruplarının yaşadığı alan olmuştur.
Güneydeki Kasaplar ve 6 Eylül ile kuzeydoğudaki Atatürk mahalleleri bu eğilimin en yoğun olduğu konut alanları olarak şekillenmiştir. 1950 yılında veledromlu olarak 12.000 bin kişilik Balıkesir Stadyumu inşa edildi. Balıkesir’ de ilk kolonya imalathanesi de 1950 yılında açılmıştır.
1960 yılında kent siluetlerinden Kervansaray Otel hizmete girmiş ve varlığını 2003 yılına dek sürdürmüştür. 1963 yılında 1.600 kişilik Kapalı Spor Salonu ve yakınındaki alana Atatürk Anıtı yapıldı ve Balıkesir Parkı son halini aldı. 1966 Balıkesir Tenis Kortları hizmete açıldı. Yine 1966’ da Balıkesirspor kurulmuştur. 1969 yılında Park içine 1.300 seyirci kapasiteli Açık Yüzme Havuzu inşa edildi ve hizmete girdi.
1974 yılında Balıkesir Belediyesi’nin aldığı bir kararla, Adnan Menderes Mahallesi kurulmuş ve 1981’de ilk konutlar tamamlanmıştır. Bursa yolu üzerindeki Esen Evler, Elliiki Evler; güneydeki Öğretmen Evleri, PTT Evleri, Şoför Evleri ve 26 Evler 70’li yıllarda inşa edilerek düzenli siteler ortaya çıkmıştır. 1975 yılında Uludağ Üniversitesi’ne bağlı çeşitli yüksekokullar ve fakülteler açılmıştır.
1970’li yılların sonunda Balıkesir, bugünkü genel şeklini almıştır. Necatibey İlköğretmen Okulu - Enstitüsü, Ordudonatım ve Polis Okulu şehri eğitim merkezi yapılmıştır. Bu dönemlerde Kepsut Caddesi çevresi sanayi bölgesi olarak ortaya çıkmıştır. 1980’de Organize Sanayi Bölgesi yapılması planlanmış, ancak 2000’li yıllarda tamamlanmıştır.
Temeli 1910 yılına dayanan ve çeşitli şekilde eğitim veren öğretmen okulu, 1982 yılında fakülteye dönüştürülen Necatibey Eğitim Fakültesi lisans eğitimi vermeye başlamıştır. 1992 yılında Balıkesir Üniversitesi kurulmuştur.
2000’li yıllarda kentin altyapısı yenilenmiş ve doğalgaz kullanımına başlanmıştır. 2007 yılında TOKİ aracılığıyla yeni konutlar yapılarak yeni bir mahalle daha kurulmuştur.
Balıkesir’de geleneksel kent merkezi Zağnos Paşa Camisi, Karesi Türbesi ve Kuvayı Milliye Müzesi gibi çeşitli dönemlerden günümüze kalmış olan pek çok mimari değere ev sahipliği yapmaktadır. Bunun yanında yaşanan pek çok kentsel soruna karşın, mekân organizasyonu bakımından halâ geleneksel dokunun izlerini taşımaktadır.
İlgili Makale:
Tarihi Süreç İçerisinde Kentin Nüfus, Yerleşim ve Sosyal Özellikleri
Kaynaklar:
Güney Marmara Kalkınma Ajansı, TR22 Güney Marmara Bölge Planı Taslağı (2014-2013),
Balıkesir’in Ağaçları ve Çalıları - Balıkesir Belediyesi Kent Arşivi Yayınları No:7 (2013)
